Fágajgasskasasj tiemá 8.-10. dáse

Demokratijja ja viesátguojmmevuohta

Demokratijja ja viesátguojmmevuohta fágajgasskasasj tiebmá oahppijda vaddá máhtov ja dádjadusáv demokratijjalasj árvoj ja prinsihpaj hárráj vaj máhtti demokratijjalasj prosessajt hábbmit ja dajda sæbrrat. Åhpadibme galggá oahppijda vaddet dádjadusáv gåktu demokratijja ja guovdásj almasjrievtesvuoda dagu moalgedimfriddjavuohta, jienastimriektá ja organisasjåvnnåfriddjavuohta aktij gulluji. Galggi bessat dádjadit demokratijjan li moatte lágásj háme ja vuoge.

Oahppe galggi aj demokratijjalasj institusjåvnåj åvddånimev dádjadit Sámen, ja gåktu sijdda la læhkám ja la ájn akta vuohke ietjas organisieritjit demokratijjalattjat. Dát aj guosská sámij bargguj rijkajgasskasasj iemeálmmukaktisasjbargujn ja rijkajgasskasasj sjiehtadusájn ja konvensjåvnåj merkadusán demokratijjalasj åvddånibmáj. Bargadijn sebrudakfágajn galggi oahppe ájádallat lájttálisát, válldet iesjguhtik perspektijvajt, giehtadallat dágástallamijt ja vuosedit dåjmalasj viesátguojmmevuodav.

Sábme

Åhpadimgárvvidus Sábmerájdon le oasse Sebrudakfágas, sámegielan 5.-10. Åhpadime baktu galggi oahppe oadtjot máhtudagáv Sáme guovloj birra, ja ájádallat majt sihtá javllat liehket oassen Sámes ja iesj gullut duon dán elemænntaj mij la tjanádum dasi.

Sáme giellavahkko fágájg

Sáme giellavahkko galggá sámegielajt vuojnnusij buktet ja åvddån låpptit. Dán rájdo baktu ájggu Learnlab åvdedit ja gaskostit nuortta-, oarjjel- ja julevsáme gielajt ja kultuvrajt.

Snilltjamáno 22. biejve

Dát rájddo le terrordáhpádusáj birra ma dáhpáduvvin snilltjamáno 22. b. 2011 ja guoradallá gåktu dá mijá sebrudagáv vájkkudin. Sisadno le hiebaduvvam vaj oahppe galggi vidjurij gasskavuodajt dádjadit.

Rájá Sámen

Rájddo gåvvit man ájnnasa rájá li sáme ja histåvrålasj perspektijvan. Oahppe oahppi dåbddåt sáme histåvråv ja gåktu histåvrrå l udnásj dilev hábbmim. Galggi buktet reflektierit ja ietjasa gehtjadit oassen sáme histåvrås. Ájnas la mihá li ja doarjju sihke ájttegijt ja kultuvrav.

Álmmukvarresvuohta ja bierggim

Tiebmá galggá viehkken dádjadit gåktu iehtjádij siegen doajmmá, aj digitála láhkáj, vájkkut relasjåvnåjda ja gullevasjvuohtaj la aj oassen fága máhtudagás. Tiebmá galggá vájkkudit jut oahppe máhtti buoragit válljit iellemin ja giehtadallat hásstalusájt ma li tjanádum seksualitiehttaj, persåvnålasj ruhtadilláj, gárevselgajda, ålgoduvvamij ja digitála ulmutjahttemij. Tiebmá galggá aj hábbmit dádjadusáv, vieledimev ja gierddisvuodav moattebelakvuohtaj, iehtjádij árvojda ja iellemválljimijda, ja vaddet perspektijvajt dasi mij buorre iellem máhttá liehket. Oahppe galggi máhttet identifisierit suorgijt gånnå ulmusjárvvo ájteduvvá, duola degu ulmusjoasestime ja dálásj ájge oarjjevuoda aktijvuodan, ja vuosedit dåjmajda ma ulmutjij vuododárbojt várajda válldi. Álmmukvarresvuohtaj la viek ájnas ahte sebrudahka dilev láhtjá váj juohkka aktugasj bæssá buoragit válljit ietjas varresvuoda hárráj. Bierggim merkaj buktet dádjadit ja vájkkudit faktåvråjt ma rijbbamij vájkkudi. Tiebmá galggá viehkken váj oahppe oahppi giehtadallat miehtebiekkajt ja vuosstemannamijt giehtadallat, ja persåvnålasj ja praktihkalasj tjuolmajt buoremus láhkáj.

Dåbdo

Dát rájddo l dåbdoj birra. Oahppoplána bajep oasen tjuodtju álmmukvarresvuohta ja iellemrijbadibme galggá viehkedit oahppijt åvddånahttet máhtudagáv mij sijá varresvuodav åvdet ja vaddet ræjdojt giehtadalátjit iellema hásstalusájt. Rájddo viehket oahppijt ájádallat ietjas dåbdoj birra, ja dåbddåt sihke iehtjádij ja ietjas dåbdojt.

Basádisbåddå Learnlabbajn

Basádisbåddå juohkka skåvllåbæjvváj javllamánon. Juohkka bæjvváj gávna lávkev udnásj rijmmobielijn, udnásj unna imájdallamijn ja oajvvadus basádisdáhpádussaj. Dáhpádusáj ájggomus la dábijt dættodit farra gå javllaávvudallama/-loabe åskulasj vidjurijt. Danna gávna duola dagu javllalávllagijt, filmatjijt, refleksjåvnnådahkamusájt ja nágin sjuggelis dåjmajti.

Rájá Sámen

Dássádus, nuppástibme ja rasissma

Rájddo mij tjielggi dássádusáv, nuppástimev ja rasismav. Duodden le Storylabba nuoraj birra gudi válljiji dássádusáv bælostit ja vuosedit mihásvuodajn gudi sij li ja duogátja birra.

Jahto ja dijda

Jahto ja dijda li oassen mijá histåvrås. Da li álu tjanádum luondo ibmahijda ja dáhpáduvvi ájádusájn, vásádusájn, subttsasijn (jahto, subttsasa dålutjis ja båva) ja skihkajn.

Aktan liehket

Tiebmáj «Aktan liehket» gullu rádnastallam, givsedibme ja vahágahttem. Oahppe hásstaluvvi gielalattjat, duodden ietjasij ja nuppij dagojs. Sebrudahttem ja identitiehtta li guovdásjmoallánagá. Åhpadimgárvvidusán la klássaságastallam guovdátjin. Ájnas la buorre ájgijn oahppij vásstádusájda. Dibddet sijáv imájdallat, ájádallat ja åvddånahttet vásstádusájt majt åvddånbukti. Máhttá gåhtjoduvvat Muv identitiehtta, Muv dávvergissto jali Muv gijssá.

Rumáj ja seksualitiehtta

Rájdduj «Rumáj ja seksualitiehtta» gulluji seksualitiehtta ja gárram. Moadda åhpadimgárvvidusájn tjuovvu gatjálvisá man birra máhttá liehket gássjel ájádallat. Åhpadiddje bierri dahkat jasskis rámmav tijmajda ja dibddet oahppij vásstádusájt liehket vuodon gå galggabihtit tjiegŋodit. Máhttá gåhtjoduvvat Muv identitiehtta, Muv dávvergissto jali Muv gijssá.

Guoddelis åvddånibme

Oahppe galggi bargo tjadá åvddånahttet máhtudagáv guoddelis åvddånimes vaj máhtti válldet vásstediddje válljimusájt ja etalattjat ja diedalattjat birrasa gáktuj dåmadit. Oahppe galggi dádjadit juohkkahattja dåmadimen ja válljimin le merkadus. Tiemán li tjuolma ma gulluji birrasij ja dálkádahkaj, hæjosvuohtaj ja ressursajuohkemij, rijdoj birra, varresvuoda, dássádusá, demografijja ja åhpadusá birra. Máhtudahka aktijvuoda birra luondo ja sebrudagá gaskan, gåktu ulmutja dálkádagáv ja birrasav vájkudi, ja gåktu viessomvidjura, viessomvuohke ja demografijja li aktij tjanádum, le aj oassen dádjadusá åvddånimen. Gåktu luonndo dádjaduvvá ja háldaduvvá Sámen dálla ja åvdepájge, le oassen dássta. Oahppe galggi oahppat aktijvuoda birra guoddelis åvddånime iesjgeŋga åsij gaskan.

Dánna gávna ressursajt majt máhtá adnet gå galga tjadádit guoddelis åvddånime birra.

Merraguovlokultuvrra

Dán åhpadimrájdon la merraguovllokultuvra iesjguhtik bielij birra. Dán oasen oahppap: merrasámij, guolástime ja bivdo, æládustjerdaj, vanntsabiggima, tjuovggatårnaj ja navigasjåvnå birra.

Jæbddásasjvuohta væráldin

Fagájgasskasasj åhpadimgárvvidus guoddelis åvddånime birra.

Biologijjalasj valljudahka

Dán ressursa ulmme l åvddånahttet oahppij dádjadusáv juhtusa li iesjgeŋgalágátja ja máhtti klassifiseriduvvat. De la ájnas dåbddåt moallánagájt nálle, juhtusa tjavelkdávtij, juhtusa tjavelkdávtij dagi, ja duodden aj moallánahka iellemjålådibme. Ájnas la moallánagájt dåbddåt gå galga tjiegŋalap dádjadusáv åmastit maŋep dásijn. Dádjadus dan gáktuj mij biologijjalasj valljudahka le, ja majt mij hæhttup dahkat gå galggap bisodit valljudagáv.

Guoddelis økonomijja

Dát rájddo l økonomijja birra, mikrodáses makrodássáj. Rájddo álggá lahka aktijvuodajn priváhta- ja familljaøkonomijjajn, åvddål gå perspektijvva vijdeduvvá værrovuogádahkaj, nasjåvnålasjbudsjæhttaj ja álkkádusstáhttaj.

Energijja ja energijjaháme

Dán gávdan barggap dágástallamgárvvidusájn gånnå oahppe oadtju vejulasjvuodav adnet ietjaska dádjadusáv gå galggi dádjadit aktijvuodajt iesjgeŋga energijjahámij gaskan, ja oahppat ahte energijja ij goassak gádo.

Guoddelis åvddånibme – juojgga

Rájddo juojga, juojga histåvrå ja udnásj vidjurij birra. Oahppe oadtju guhtik juojggamgirjátjav gånnå vehi juojggama birra oahppi.

Nanosvuohta - kultuvrra - árbbedáhpe - fágajgasskasasj lahkanibme

Sáme kultuvrra ja árbbedáhpe – fágajgasskasasj lahkanibme

Guoddelisvuohta - luondo valljudahka

Rájddo tjalmos iesjguhtik guoddelis sáme lahkanimvuogijda luondo ávkkimin.

Nanosvuohta - kultuvralasj ja dájdalasj lahkanibme

Rájdon li moattelágásj oase kultuvralasj ja dájdalasj åvddånbuktemis, dájdas ja “artivismas”.

Guoddelisvuohta – vantsa

Rájddo mij gåvvit jåhkåvantsaj, spissaj ja sáme bårjåsvantsaj histåvråv. Dánna iesjguhtik vanntsasládja gåvviduvvá buojkuldagáj ma juohkka vanntsasládjaj gulluji.