Sebrudakfáhka 5.-7. dáse
Dánna ressursajt gávna, badjásasj tiemáj milta tjuoldeduvvam:
Sebrudaklájttális ájádallam ja aktijvuoda
Dán tiemán hárjjidalli oahppe dádjadit aktijvuodajt geografijjalasj, histåvrålasj ja dálásjájge dilij gaskan. Oahppe analysieriji gåktu fábmo ja fámo vidjura li vájkkudam ja vájkkudi iesjguhtik bielijda sebrudagán. Dat merkaj oahppe galggi imájdallat, reflektierit ja árvustallat gåktu máhtto sebrudagá birra sjaddá.
Rájdo:
Dát dahkamus la gierggeájge birra. Ulmme dahkamusájn la gávnadit majt oahppe máhttá ja dádjat tiemáj birra, sæmmi bále åmastit ådå máhtudagáv tiemáj birra. Bargo baktu åmasti oahppe vuodo buojkuldagájt ájggegávda birra. Duodden dasi máhtti oahppe usjudallat gierggeájge viessomvuoge birra ja jus dat viessomvuohke vilá uddni gávnnu.
Åhpadimrájddo tjielggi dárojduhttemav, årojskåvlåj birra ja ájgev maŋŋel dárojduhttema.
Dáhta le fáhkagasskasasj oahppam bájkkehiståvrås. Åtsådijn rahtijt ulmutja namán jali ietjá namájt stáda guovdátjin, jali sijddabájken, de oahppe oahppi ietjáláhkáj stáda jali bájke histåvråv. Gávnni, guhtimusj dát ulmusj le, gånnå le sadje, manen le dåbdos, manen le bájke namma návti, ja de ájádalli dan hárráj.
Jahto ja dijda li oassen mijá histåvrås. Da li álu tjanádum luondo ibmahijda ja dáhpáduvvi ájádusájn, vásádusájn, subttsasijn (jahto, subttsasa dålutjis ja båva) ja skihkajn.
Dát la rájddo gånnå oahppe gåvåj, tevstaj, filmaj, hypotesaj ja dágástallamij baktu oadtju máhttelisvuodav buohtastahttet ietjas åtsådallamijt juohkusa dádjadusájn dålusj histåvrålasj gávdajs. Galggi barggat vehi fágajgasskasattjat geografijjajn ja luonndofágajn. Tjuovvolibme åhpadiddjes le danen guovdátjin.
Demokratijjadádjadus ja sæbrram
Dán tiemán bessi oahppe dádjadit sieradusájt rijkaj gaskan gå la sáhka stivrrimvuoges ja almasjrievtesvuodaj bærrájgæhttjamis. Oadtju viehkev dádjadit manen rijdo li badjánam ja badjáni. Oahppe galggi oadtjot hárjjánimev gåktu demokratijja doajmmá práksisin vaj máhtti sebrudakhábbmimij sæbrrat. Dán guovdásj elementa sisanov galggá iesjguhtik perspektijvaj vuodon gæhttjat, bájkálasj dáses globála dássáj, ja iemeálmmuk- ja unneplåhkoperspektijvajn, gånnå dættot vássám ájgev, dálásj ájgev ja boahtte ájgev. Dat merkaj oahppe galggi imájdallat, reflektierit ja árvustallat gåktu máhtto identitiehta demokratijjadádjadusá ja sæbrrama birra sjaddá.
Rájdo:
Åhpadimgárvvidus Sábmerájdon le oasse Sebrudakfágas, sámegielan 5.-10. Åhpadime baktu galggi oahppe oadtjot máhtudagáv Sáme guovloj birra, ja ájádallat majt sihtá javllat liehket oassen Sámes ja iesj gullut duon dán elemænntaj mij la tjanádum dasi.
Rájddo le moatteláhkáj giehtadallat sáme álmmukbiejvev. Oahppap sáme álmmukbiejve duogátjav. Ájádallap, manen biejvev ávvudip. Gähttjap aj ietjálágásj dábijt ávvudittjat. Tjalmostip, manen Elsa Laula Renberg lij ájnas mierredattijn guova gudát le álmmukbiejvve. Sáme slávggá ja Sáme vierrega lávlla li aj rájdon.
Guoddelis sebrudagá
Dát tiebmá l dan birra gåktu ressursa iesjguhtik sebrudagájn li juogeduvvam. Oahppe hárjjidaláduvvi dádjadit gåktu vássám ja dálásj ájge rievddadusá vájkkudi dasi man guoddelisá iesjguhtik sebrudagá li. Guoddelis åvddånibme sebrudakfágan galggá iesjguhtik perspektijvaj vuodon gæhttjat, bájkálasj dáses globála dássáj, ja iemeálmmuk- ja unneplåhkoperspektijvajn, gånnå dættot vássám ájgev, dálásj ájgev ja boahtte ájgev. Dat merkaj oahppe galggi imájdallat, reflektierit ja árvustallat gåktu máhtto guoddelis sebrudagáj birra sjaddá.
Rájdo:
Dán åhpadimrájdon la merraguovllokultuvra iesjguhtik bielij birra. Dán oasen oahppap: merrasámij, guolástime ja bivdo, æládustjerdaj, vanntsabiggima, tjuovggatårnaj ja navigasjåvnå birra.
Dán rájdon lip oahppoplána bajemus oasev adnám vuodon. Almmukvarresvuoda ja bierggima baktu galggi oahppe máhtudagáv oadtjot mij vaddá vejulasjvuodav válljit åvdåsvásstádusáv ietjasij iellemij, ja dádjadit faktåvråjt ma li ájnnasa gåktu galggi bierggit. Dási gulluji gasskavuoda, iellemvuoge, gållådibme ja persåvnnålasj ekonomija.
Dát labba guoradallá moallánagájt duola degu moattebelakvuohta, unneplåhko, avtaárvvusasjvuohta, dássádus ja demokratijja aktan juohkusij ma moattebelakvuodav Vuonan åvdåsti.
Åhpadimoasse 5.-7. dássáj, gånnå oahppe aktisattjat galggi ednama luonndoluohkojt åtsådit. Åhpadimoasen li iesjgeŋga labs mij duola degu tjalmos muorraj ressurssan ja gåktu/manen mij ávkkip bajkav ja muhkkov dáden.
Dán rájdon oahppap ienebuv mij pandemijja le. Dahkamusáj ja árvvalime baktu oadtju oahppe vejulasjvuodav árvvaladdat majt ietja máhtti dahkat, ja majt máhttep oahppat pandemijjas mij la læhkám.
Dájt bargojt lip Guovddagæjno suohkanin åvddånahttám prosjevtan “Ruohtsaj ja såjij”. Vuodon li fágaj oahppoplána, gånnå iesjguhtik fága tjanáduvvi bargguj mij gullu sáme kultuvrraj. Bargo tjanáduvvi aj badjásasj oassáj ja fágajgasskasasj tiemájda, degu guoddelis åvddånibme, demokratijja ja guojmmeviesátvuohta ja álmmukvarresvuohta ja iellemrijbadibme.
Identitiehttaåvddånibme ja aktijvuohta
Dán tiemán galggi oahppe dádjadit manen ulmutja sihti sebrudahkan viessot, ja gåktu geografijjalasj, histåvrålasj ja dálásj ájge vidjura vájkkudi identitiehta åvddånibmáj. Dási gulluji iesjguhtik perspektijva mij buorre iellem máhttá liehket, ja jut oahppe åvddånahtti sihke histåvrrådiedulasjvuodav ja tjadádime máhtov gå ietjasa åvdep ájge, dálásj ájge ja boahtte ájge baktu dádjadi. Dat merkaj oahppe galggi imájdallat, reflektierit ja árvustallat gåktu máhtto identitiehta åvddånime ja aktisasjvuoda birra sjaddá.
Rájdo:
Ulmme åhpadimijn la åvdedit dádjadusáv báhkuj identitiehtta, gæhttjat gåktu miján li moadda rålla ja gåktu liehket jasska ietjajnat máhttá árvvon liehket. Åhpadibme gasskadásen joarkká intensjåvnåj ma álgaduvvin 1. dáses 4. dássáj, mij guosská sieradusájt ja mij dat merkaj familljan, ráddnavegan ja sebrudagán. Galggi ájádallat makkár gievrrodus moattevuohta l ja dav vieledit.
Tiebmáj «Aktan liehket» gullu rádnastallam, givsedibme, morálalasj dáse, næhttajiermme ja vahágahttem. Lab:a sisano li muhtem juore ja ja gatjálvisa ma maŋenagi gássjelabbo sjaddi. Oahppe hásstaluvvi gielalattjat, duodden ietjasij ja nuppij dagojs. Sebrudahttem ja identitiehtta li guovdásjmoallánagá. Rájdduj gulluji moadda lab:a ma vijdedi nubbe nuppev, valla máhtti aj ájnegattjat aneduvvat. Åhpadibmáj la klássaságastallam buorre vædtsak. Åhpadibme doajmmá buoragit vædtsagin gå klássabirásav ja oahppij árkkabiejvev galggá tjalmostit. Máhttá gåhtjoduvvat Muv identitiehtta, Muv dávvergissto jali Muv gijssá.
Rumáj ja seksualitiehtta 5. dáses 7. dássáj la seksualitiehta, råhtsatjime ja gárrama birra. Åhpadibme seksualitiehtas galggá gárvedit mánájt ja nuorajt iejvvitjit duov dáv sosiála ja seksuála vidjurav buorre láhkáj. Ájnas la åhpadibme jasskavuodav dahká. Jasskavuohta l dárbulasj gå nuora galggi gullat soapptsomav, åvddånahttet jasskis identitiehtav, buorre seksuállaiellemav ja hieredittjat givsedimev, badjelgæhttjamav ja illastimev. Sæmmi ájge gávnnuji aj sjievnnjis biele seksualitiehtajn. Hæjos ávkástallam, råhtsatjibme, seksuálla bijtástibme ja givsedibme li buojkulvisá dasi. Máhttá gåhtjoduvvat Muv identitiehtta, Muv dávvergissto jali Muv gijssá. 